«Искандер-наме» (интерпретация начала 21 века)

Вот текст, оформленный в виде обычного текста для публикации на сайте, с сохранением структуры, содержания с ссылками, двустрочных бейтов с минимальным расстоянием между строками внутри бейта и визуальным разделением между бейтами, а также примечаниями после каждой главы.

***

Небольшое предисловие к Поэме…

Решил изложить свою версию понимания смысла одного из величайших полководцев мира, вошедшего в историю как Александр Македонский.

Взглянул мимоходом на ранние работы известных на востоке поэтов (Низами «Искандер Наме», Абай Кунанбаев) и понял, что нужно сделать… Существенное Дополнение к интерпретации всех ранних версий вообще надо сказать не только поэтических, а также научных и иных версий от искусств тоже.

Короче говоря, сегодня начал писать… свою собственную Поэму под названием «Искандер-наме».

Моя точка зрения КОРЕННЫМ Образом отличается от… принятых в культурах мира интерпретаций и основана на реальных НАУЧНЫХ Исследованиях…

Текст оформляется пятистопным ямбическим бейтом. Ямб — изобретение Западной Римской империи. Бейт — из литературной традиции народов Востока.

Язык исполнения — культура ВЕЛИКОЙ Степи — Тадар тілі —
в раннем ареале в картах обозначающийся как «ТАТАР»

***

«Искандер Наме»
(Илбек чааҷыдаңар істезігліг поэма)

***

Содержание

1. Пастағы пастағ
2. Ӏкінҷі пастағ
3. Ӱзінҷі пастағ
4. Тӧртінҷі пастағ
5. Пизінҷі пастағ
6. Алтынҷы пастағ
7. Читінҷі пастағ
8. Сигізінҷі пастағ
9. Тоғызынҷы пастағ
10. Онынҷы пастағ

***

Кіріс

***

Нимезе, аарлығ хығырығҷы, пӱӱн
Тӱктенібістім Чорыхха! Час кӱн

Иртенгізі сустарнаң пызыңнир,
Пурунғызы пӱлезінең ойнир,

Тадар табан хылиинаң пузухча,
Сын ооғазын кинделерде хасча —

Илбектіг ат сулғанғаны пірсін,
Хан Тигір салған чарығы ізін

Хатап кӧрглеп, хати істезіп чаан,
Постың ізіг сӧстері поза паан

Тутчадыр Илбек Чазыда чозах:
Улуғ Сӧстің пар чазығы чалбах —

Пизеңнеп* тіп поэмалар чазир,
Хыныс киреен ӧкеріне сулғир,

Анаң итсе, устағҷы Хан пигні,
Адап чахсызын, пазырттып илні

Махтағ сӧстерін алтынға салар,
Полтағ чоллағын кӱмӱснең тудар,

Адап тура, саблидыр: Искандер! —
Сабландырча ухаанҷылны Ӏскер!

Мин дее ам талабаспын пар чозаан,
Парчан сӧстернің чыып артыхти чаан,

Пастабызим Ил чооғымның улиин,
Сынға салған Ис сағызым истиин!

Сағаа айланып, алып Искандер,
Тадар табан киптепче чоох-кӧглер!

Че, хығырығҷы, мииңні тут ипти,
«Кіріс» адап полтабыстаң пасти,

Пурунғының ил Чазыдын кӱзеең!
Тадар сӧстің хылиин илбек кӧстеең!

Ӏскеркінің пазох хатығ хуйаан
Кӧр халарлар артығының хайлаан! —

Поэманаң тастых ырах парбин,
Пурунғы Рим илбегінің артиин

Саларбыс тадар сӧзіне кӧстеп,
Тархын чолларын пілігнең санап,

Кибел киреенде пілігліг нымах
Тӧстепчебіс піс тее ызых чозах!

Пілгені пілістерінең китир,
Пілбеені чӱрее-чанынаң оңнир!

***

Примечания

• Пизеңнеп — пританцовывая

***

Пастағы пастағ

Талазығ.

***

Кибел чоллағын хоостағлап, содаң,
Махтанчабын Ил Ээ-нінге: «Хайдаң

Аларбын мин пурунғызы Сынын?
Хазарбын алтын чазыды ізін?

Кӱмӱс таптаан ахчалары кемнин
Кӧрер кирек чойға пір пастырбин?

Хайдағ андағ кӧстеглер талас чох
Тайма тӧстерін ходырып мындох,

Талазығ чох киртіг сӧстернең оох,
Сынға айланар, чарыдар олох —

Кӱнге салған Сын чанынаң ойнир,
Айға тутхан сурларнаң пызыңнир?»

— «Че чоохта, — ӧтіркепчедір хызым,
Ил Ээ* аданған адынаң пызығ, —

Хайдағ полчатхан чаҷынах узын —
Кӧмег* пастырған оолығлығ тузын, —

Сын ходырып, ікінҷілезі чох,
Сал пирерзің піске хызымды чох?!..»

Мында за мин хоғдайчам, артыхтап,
Піліг* амалығ миис тириин хахтап —

Килген тілде ол «логика» синнніг,
Тадар тілінде «Сизік» тіп инніг,

(Пурунғы тадар сӧзіне хоза,
Артчам амды паза пір наа таңма!)

Тӧстендіріп ах сағыстың пізиин,
Хыйғы салчам ил сағыстың ізиин:

Чуртааны Александрның… Ортын
Чӱс санынаң санап килзе тузын, —

Он пизінҷі (хазахтапчабын) век! —
Пу чағында чуртаан ол… Человек

(Паза таппадым рифманы хоза, —
Хыйға ползаң, пасха ойғал* хаза,

Палғап кӧр постаң сағызы иптиин,
Че мин мыннаң мындар сӱстір кӧрим).

— «Че, кӧр,! — тіп, піліг чооғыма кӧстеп,
Ил Ээ хызым пар чанымны ӱтеп, —

Чуртааны Александрның олох —
Тӧртінҷі чӱс чыллары алындох,

Христос тӧрегли азынап хайнаан,
Парчан тархын пу санын адағлаан:

Тіпчелер ӱс чӱс иліг алты чыл,
Пурунғызы илбекке пасхаҷыл!

Тӧреен кӱнін ідӧк пілче улус:
Июль айға ол килісчеткен тус!..» —

Мындағ оңдайлығ сағыс хызымни,
Парчан тархын кинделері хости,

Чарлал килчедір столым кистіне, —
Ӏзіг чейні піс оортап, килкімге

Пӱкӱл полған істезіглер ізиин,
Чоох-чаахтығлар сыр чанын кӧзегли

Талас парчабыс адалығ-іҷе,
(Тӱптестіргебіс Пурунны киҷее).

Амды, тізең, кӱс чыынарға парчам, —
Хылдырығ* теен хал тирігні асчам,

Мин анында амды кӧрглим узым.
Тархыннар сарин алынған хызым,

Миннең сахтапча сӧзім пілігліг,
Чӱс чағынҷа адирға киртістіг

Кирек амды киртіг піліс* аймаа,
Табарым! — тіп, ізенчем мин ам даа!

Син, хығырығҷы, мииңні тут ипти,
Кӧрдек, тадар сӧстерінең хайди

Пурунғызы пуртахтары ойлир.
Кибелім не — хайда полза хайли —

Тӧстеп киле Ил Чазының чозаан,
Холда тутча Ил піліг поза паан!

***

Примечания

• Ил Ээ — имя девушки
• Кӧмег — смрадный дух
• Ойғал -рифма
• Піліг — наука
• Хылдырығ — нейронка
• Киртіг піліс — обоснованные логикой факты

***

Ӏкінҷі пастағ

Ноға Искендер?
(хати нахланыс)

***

— «Нимее кирек… хайдағ-да Искендер? —
Чыллар ирткен муңарлап па, чӱзер,

Тадар кізее артығы пілдірбеен,
Ким суғ чарлар туйғахтарын кӧрбеен,

Ӏзі ӱтпеен Сойан тағлары чаан!
Аннаң кӧрбеен тадар чон улуғ чаа,

Чобаағ хыртиин ізеңнетпеен Ханнаң
Нимезіне кирек… хоғдайарға анаң,

Ирт парғанда чыл хазыры туснаң?
Хайдағ пізиин таптап турзың сӧснең?» —

— Ӏзе, андағ, тадарға ол пір чох,
Сынаптаң даа, хайбағынза, кип чоох

Пірдеезі пӱдірбеен, испеен нымаан,
Алтын, кӱмӱс Хағаннар алдыртпаан,

Хойлар даа халын Чазыҷа ойлаан,
Аттарыбыс таа хатығ пар туйғаа

Ӏскер теен Ортын Азияда чох… —
Нимее кирек чоллахтанарға оох?

Постың чирде хыйғалар пар артиин
Кӱн кӧдіріп махтир кирек ызиин,

Че мин, тізең, алҷаастана ундар,
Туза полбаан піске ол Хан Чоғар

Ил Чааҷызын махтап па пӱдірчем,
Ил Чазыдын нимее-де кӱзіпчем… —

Тіп чоох салар хайзы-пірсі хыйға.
Амды, тізең, ах сағызыснаң Сынға

Ӏліг тастап, хахтанчам прай хылиим:
Парчаны пар тадар сӧстер артиин

Пірге тудып, тудынып ил хуйаан,
Кӱзееретчем пурунғы пуртах саан!

Сынны хахтап, піделген узы-паан
Хати пістеп, таллап істезіг чаан,

Кӧрглеп амдығы чонымның хызиин,
Піліс тартынған улустың хылиин

Чарлап тура… таптапчам кибір наа —
Кибел киреенде тадарым чонға

Пурунғыдаң палғап сӧстер чібін —
Пислік пизеңнеп кибірі ізін —

Хати тахтанчам Тиңіс тӱбінҷе:
Сынап чылхаң илбегтігли тӱрзең,

Тадар табан Сын алыптығ ползаң,
Чатхан хаба, хуйахтығны алзаң,

Хан Пиг чуртағлығ чылтыстар кӧрең!
Хаған чозахтығ алыпти кӧктеен

Артых улустың чолына хайхап,
Чазаң полталығ адынаң адап,

Пайзаң тураны пӱдірген чіли,
Сур хабынған сӧстернең пызыңни

Чазар кирек улуғ кибел ызиин,
Пазар кирек пілігліг кӧс ізиин!

Пічік кирек, киречіліг таңма:
«Тадар табан!» кӱн чарыхтығ саңма*!

Че, азығлығ*, паза пар чапсых саам…
Ноға-да ла кирексіпчем посха

Парчан чоннарның чолын кӧзегли,
Поғо салған сур хоостағлар чіли,

Таңмалығ пар істезіглер хости,
Сын чанынҷа ойладып, сӧс постин

Чоллат кӧрерге піліглер хасхлап!
Пар чой тігні* пу чарыхха хахтап!

Тархын пар Карамзиннерге тідім* —
Сын чолынҷа парар кирек ізім!

Чулар кирек ил миистернең пуртах,
Саба чоллағли киртілген унах

Тарап парзын чой чолында ат чох,
Унал халзын тоң сағылынаң* соох…

Сыннаң артых паза мин хоғдайбаам!
Сыннаң тӱзім сал* сӧзімні чортпаам!..

***

Примечания

• Сағыл — искра;
• Сал — шумный;
• Тідім — воля;
• Тіг — острота лжи;
• Саңма — солнечный светлый Облик;
• Азығлығ — сверх меры, превосходящий что-то;

***

Ӱзінҷі пастағ

Тархын тӧстеглері

***

Тархын кӱскен кинделерні хассаң,
Холға алзаң олғаннарға пасхан

Пурунғызы чыллардаңар кинде…
Хайдағ-да ла ойлап килче Иске

Ӏкінҷілестіг чолымнар іскі*,
Пуртахтал парған хозымнар кӱскін*-

Ӏди кӧрзе, Пурунғы Рим илбек
Ӏкі муң артыхти чыллығ тӱнек* —

Чӱгӱрін чӧрче абыстар амал*
Худай кӱзінең хорғыдып, саңмал*

Кинде оңдайлығ сӧзілген кӧсті,
Сағлығ чӱркесіс оды пар отты —

Полған на тигірибде — ізітче,
Саңмарах* тӱдӱн одын кӧптірче,

Холға кірген чоннарына албан
Худайлар ызых адынаң сунған.

Сын чоохтаза, тархынның пар тӧстее,
Чир тоғылағы чайығ ӱстӱне

Тарап парған чуртағларның аймаа:
Парчан чоннар чир чабығын сулғаан —

Пар ӧзмнерні теер чӧрчеткен чон,
Аңнап-хустап, хуластан чӧре соң

Сас аттар мының алнында сӱріп,
Аңнап-китеп, хабаннарны тудып,

Час ниміснең хурсах суун толдырҷаң,
Чуртап-мӧтеп, хуйу істін тутчаң.

Че пар полған олох туста чоннар,
Ол табырах оңнап алған — хойлар

Тӱгі нымзах, ит таадии даа оңнығ.
Ӏди олар маллар тудып, чылығ

Хой теерізінең тағырап тоннар,
Чуртарын даа мал теерідең толғап,

Чуртап сыханнар, тудынып маллар!
Ил чазы от оттатырып, хойлар

Кӧс чӧріп, ӱртӱн-ибілері ниик
Полар кирек полған, нооза, ідик!

Чӱзер, муңар хуластап алтам саа
Мал сӧӧмінҷе* чӧр салча хой устаа!

Оларға Илбек Чазы иб полған,
Чон малы соонҷа позын чорт турған.

Ағаа хоза паза пар ниміс ӧӧ:
Суғлар хастада арығларның сӧӧ*

Кізі хылиин ідӧк тартхан посха,
Чир-тобырах кіргені хылыхха

Чир нимізнең, пайынаң чуртаан,
Чистектерін, оттарын чіг чулғлаан.

Пай арығда аңнар даа кӧп ундар,
Хустап чӧрҷен, суғ ағыны сунғар

Хармах сала, ӱгренген чир хаза,
Тамах ӱренін одыртып, суғлап,

Халас идерге тилінген* артых.
Кӱрӱп туралар идініп, хамдых

Мӱнін пурлада, чир тартып сыххан,
Хыраларны салданаң кирт сыххан —

Піди чоннар чуртағларын санап,
Ӱс кӧрімніг пол парғаннар, чуртап:

Тимде чир одын теерчеткен улус,
Ил Чазыҷа хойлар сӱргені-кӱс,

Хыра тартып, тамах салчатхан аал
Тайға хастади чурт салҷаң удаа —

Мындағ оңнағда салылған Чайаан,
Мындағ тӧстегде одырча чайаам…

Нимезе, тырхын чолынҷа чортып,
Хайбағынып, нинҷе-нинче хатып,

Пілер кирек: хайдағ даа чон артых
Пастаан полған пурунғыдаң тастых…

Чоннар кӧптеліп (соонаң) ил тарап,
Тӧстеп сыхханнар кибірлер арнап,

Тіллер пасхали, тӧӧй нимес тӧріп,
Худай киртізін кӧп чоннар пізіп,

Туғлан сыханнар сӧӧктер кӧп аймах,
Сағлан сыхханнар ханынаң ағлах!..

Мына мыннаң алтамнарны пастим,
Ӱс кӧрім пар чуртағларны адим. —

Чайаан салған чуртағлар саны пар! —
Піліг тутхан кізі аннаң салар

Сын чолынға кӧстеп ызыхти саан,
«Кӧг аазынаң!» — чатхан улуғсырхаан!..

***

Примечания

• Амал — обходительный, рассудительный
• Тӱнек — материнская суета, забота
• Искі — пурунғы, мының алнындағы
• Кӱскін — ленивый;
• Саңмал — священный сказ
• Сӧӧм — пядь земли, харыс
• Сӧӧ — протяжённость, растянутость
• Саңмарах — зарево, дымка, туман
• тилінген — развитый

***

Тӧртінҷі пастағ

Аал ӱзӱрлезі*
(аал экономиказы)

***

Че, хығырығҷы, хатырчам чозаам —
Пурунғыда тӧреен чуртағлар саа

Пар кӧрімі оларның ікі ле:
Мал соонҷа чӱгӱр чӧрерге кӱннеп,

Чир хазынып паза хыра салҷаа,
Тамах ӧскіріп, аны аныҷаа —

Мыннаң пасха тӧстегліг чоғыл сағ,
Хан Тигір ӱзӱрлестері андағ!

Ӏди полза, піліг тӧстерін ал,
Амды кӧрербіс: ноо ниме ол аал?

Хайдағ анда пар чазыт ӱзӱрлес?
Хайди анда хайнапчадыр… кӧдес?

Хайдаң килче татхыннығ чиис, кемнең?
Хайдағ сіліг хыс тон тікче чіпнең,

Хайди пӱт парған аал турлағлығ иб?
Хайдаң анда пол парған тигіриб?..

Парчан пар сурығларның пар ізі,
Хаҷаннох аалны ӱзӱрлеен кізі!

Анда піс от чулбаабыс, че піліг
Тіпче піске: аңҷы хылии тіріг

Хабанны сӱріс чӧріп кӱннің сай,
Чир ибіргенҷе, майығып саңай,

Иске сиген: палазы пар хабан
Хуйу істіне толдырып, анаң —

Ӧскіріп аны, азырап отнаң,
Чарир полтыр, азаа пар узынаң,

От тазирға! Хазаа тудып, анда
Онарлап таа мал азыра холнаң!

Мына хайда пӱтчедір ӱзӱрлес!
Мына хайда… ӧделенче чӧптес!:

Анаң, итсе, кӧк чазыҷа тамах
Ӧсче, нооза, татхынынаң аймах.

Ӏди кізі сиденнепче чирні,
Кӱріп тудып, чир ээленче истіг,

Анда тамах пазахтарын салча,
Ӏди ол артыхтарын таллапча,

Тузазы пар артығынаң халас,
Пызыр пастаан пурунғы… харындас.

Аттарны ол ӱгренген урухтап,
Чӱген саларға, тоғыс чурухтап,

Иң аарын ол аттарына артхан,
Салда чазап, ағаа ол хондырған.

Андар-мындар чӧрерге кӱс кирек,
Чылғы за чылдыр чӧрері — илбек!

Ай соонда аннаң чаалағлар идер,
Парчан чирні атнаң ол ибірер!..

Че аалның ӱзӱрлес тӱмнері* пар —
Артых итпес чылхағнаң ол сығар:

Маллар тудып, сиденнезе артых,
Соғаннығ чӱгӱр чӧргенҷе тастых…

Піди амды тахнахтарбыс хатап,
Тархын ізі палғалары матап,

Пурнада салығ тирігнең* пірге
Палғалылыстығ тӧп тӧӧй чіпнең інге —

Ӏнге пізирі сӧӧктернең пасти,
Чіпке чіптіріп кӧзіглес устии

Пастатхан мал сиденнезі киреен —
Пӱт парған анда ааллар, ибілер,

Тамах салары оойлалған кізее,
Мал даа тудары — парыстығ иске!

Сағам піди піс тоозарбыс кибел,
Пурунғы аалның ӱзӱрлес кирее

Чазаан ӧнетін хайыныс сылтаан!
Аннаң тӧреен паза пір… аал устаа —

«Улуғ — тіп, — аал» — адирбыс паза чоохта,
Амды, тізең, кибелімнің сӧс поохтин

Артчам — таңдаа, кӱн хонии полза хоохтығ
Чиде тӱзем, сӱректеп кил сӧс оохты.

Сірер, тізең, пай киніліг* сӧстер
Узын чібідіп, тайиин*… кӧріңер!

***

Примечания

• Ӱзӱрлес — экономика
• Тӱм — забота, беспокойство
• Салығ тиріг — логично использованное орудие, оборудование
• Киніліг — широкий, расширенный
• Тай — сакральное действие

***

Пизінҷі пастағ

Улуғ аал ӱзӱрлезі*
(улуғ аал экономиказы)

***

Че, хығырығҷы, чаным тастаба,
Мыннаң мындар тархын ызиин аза,

Чортчам кибелнің кибірін пізеп,
Пислік* узын сӧстерімнең кӱзеп,

Чазапчабын, узаратчам кӧгні,
Пурунғы Искендердеңер ӧңні

Килкім пілерге сағына пола,
Апсах чіли иртӧк тура хона,

Туғлапча тимір миис, чӧрінділер,
Сағланча чуға чаным, час сӧстер.

Амды за «Улуғ аал» тіп ӱзӱрли
Узуратчам кибелнің пӱкӱлиин,

Оңнығ піліс мында даа кӧп нимес:
Маллар хазаазы даа хайдар кірбес,

Ил чазыны туйғахтары пасхлир,
Сӱзӱні пар оттарны хой оттир,

«Хабан» тіп палаларнаң пар сиден,
«Сосхаҷахтар» пол парғаннар, пірдең,

Хайда-да пар інектер, пар хазаа,
Хыра салған пазағастар удаа,

Чайғызында пыс парып, хол-сахпаа,
Кӧп поомналып, кір парчадыр холға:

Унатча аны теербен тегілек,
Чуртас парча, муңарлап кӱн тӱнек*

Чир ибіріп, чыллар чылча мӧтеп,
Кізі чылхызын анытчаң кӱстеп,

Ӧнетін сылтағ чоғыл — ӱзӱрлес,
Улуғ даа полза аалдағы тӱлес*,

Олох синде чуртағларда тумнығ*.
Че… чоохтирға кирек, — мынзы саннығ! —

Улуғ полчатхан аалда кізілер,
Пастап сыхчалар — алызып, кіннер

Тӧстел сыхчалар, орынды чирлер:
Изер итчеткен ус холлығ ирлер,

Тас теербенге орнастырар узын,
Хайзы-пірсі хаттар інге пізін,

Устадып па, хатып киндір чібін,
Орнастырар турча уупчатхан сірін*.

Паза пірсі артых тікчедір тон,
Андар чӧрче арғаас чылхалығ чон.

Мындағ пастағлығ «рынок»-тың чозаан, —
Таңмалапчам пурунғыда пазаан*

Ахчазы чох орнастың кӧні ӧӧн,
Оңнир кирек тархында пар чол сӧӧн* —

Кӧргем мин ол чуртасты позым даа,
Пурунғы аал чуртағҷы кӧӧн мағаа

Ӏҷем іҷезі тооза читірген,
Холдаң пысхан тон хоостирға пілген,

Ачаан сӱтте хойлар тирезін чууп,
Холнаң полза, толғап ағаснаң ууп,

Киндір чібін путтарына толғап,
Тимнеп турҷаң кип-азах тағырап.

Анаң итсе, хонҷиибыс пар килзе,
Чахығ сурынҷаң: «Тон тігіп пирзең!»

Тай ууҷам ол даа тоғысты иде,
Часхаа сурынҷаң ӱӱҷікте-чирде,

Салданаң чир кӱзедерге атха…
Пар йаблахты салар кирек посха.

Нимезе, аарлығ хығырығҷы, син
Кӧргезің, неке, позың даа хай син

Пурунғы чуртаа аалның пар пісте,
Орнас кӱзі хай-хай туснаң тӧсте!

Че, тыытчаң пар пілігібісте ис* —
Тархын чӱзӱрін* хоостапчатсаң, ис*:

Пурунғыда тӧрееннең ӱзӱрлес,
Пір дее туста пірдеезінең чітпес!

Илбек ползын ол алып, алай чох,
Чуға ползын кӱс ээзі, амал чох,

Че тиріглестер аалда даа ол пар,
Ол тиріністер ӧзіп — алғылар:

Хан Тигірҷе чозахтарны сӱрер,
Кибелімні дее хазырып ӱтер:

Сын теенінге сур салылған кӧңнім —
Пурунғыдаң читкен кибел ӱнім!

Мыннаң мындар хал тиріглестіг чол
Узуннадып, киртер кибелні хол!

***

Примечания

• «Пислік» — пятерица поэм из традиции Востока;
• Тӱнек — пасмурный
• Тӱлес — проявление инициативы
• Тумнығ — неразвитый
• Сір — сыромятная затвердевшая кожа крупного рогатого скота
• Пазаан (диалектное) — пасталған
• Сӧӧ — растянутость, протяжённость
• Чӱзӱр — облик хитрости
• Ис — слушай

***

Алтынҷы пастағ

Улуғ аал городха айланча
(город ӱзӱрлезі)

***

Сын хығырығҷы! Син миннең хада
Алтап салдың илеедені! Амды

Паза пір піліг чоохха кип киптеп,
Сал пирерге кирексім мин иптеп,

Тырхын чоллахта пӧлілген усты,
(Хайдағ чылда полчатханы тусты

Тим сағысха хоспаспыс сағам саан)
Пазох хати тоңнирбын узы-паан:

Пурунғыда чайалған Улуғ аал
Піліг хости тӱпестірзе — ам даа

Пілчедір ікі ле чоллах кӱзін —
Ӱзӱрістің пастағызы ӱзі*

Хурсах суриин пӱдірчеткен пастағ —
Пик азырал тимепчеткен устағ —

Уманысты* киректепче тіріг!
Пик ааллар ла нилбірі* том-имніг —

Кізі чурты — пай аалдаң на тыннығ,
Пай чиис ӱртӱн кӧп ааллардаң саннығ!

Че пар паза ікінҷі танығ — аал
Аразында хол узынҷаң амал* —

Кӧп чон тарап, улғаадып улуға,
Айлан парған олар даа тулғуға*:

Хол узы пар тим-тирініс кирее
Улғаат сыххан, кӧп кӧрімнер иске

Адап сыхса, салаалар даа читпес,
Хатап сыхса, чӱзерге тиңнелбес:

Тоннар тігері теерілер истир,
Ыстан тікчее парчаларны* синир,

Маймахти хоостығ алынҷа пар ус,
Изер идер паза пірсі улус,

Самнах киртіп, оларны хоостаҷаа —
Пос алынҷа киректепче ус саан*!

Ӏди кӧп чон тарап парған чуртағ,
Кирексіпче наа ӱзӱрлес, хостағ*!

Мына хайди айланча Улуғ аал,
(Муң кӧрім ус кӱстенче алғымға)

Ил городха, ус саны алғыпча,
Аал чоны даа андар тартыл сыхча:

Тамах ӧскіріп, тиріглер кирек!
Че тимір узы городта кӱзеп,

Тағ тимірін час хайылдырып, чис —
Палты чітіг — идерінде піліс

Алғыдылчатхан городтарда пар!
Устығ пычах, хылыс, кӧдестер аар

Итчедірлер ил городтар узы —
Піди тӧреен хал азығлығ* тузы —

Тим-тиріглестер* нааҷылыл пастаан,
Талай чӧрҷең кимелер хоосталғлаан,

Чир ибіркізін аныдып, кӱстіг,
Чылхалығ чон сохтан сыххан, «тӱктіг»…

Че, хығырығҷы, тыыдып ам салааң —
Пай городтарға пар улуғ сылтаа:

Том чиизінең тапталған тоғыс кӧп,
Хол узынаң сыххан устаныс-сӧп,

Аал чиизіне хости турып, артых
Киректепче амал хоза ызых —

Наа чанылығ анда толғалча чон,
Наа городтаң палғалыстығ саң соң*… —

Устар худы киректепче.. ахчаны,
Че ил хызых кӱрленістіг сағ чаны

Хайди пӱдіріп городтың ах чанын,
Устағ киреен чонға тимнег парчанын —

Хоза тимнегліг чоохха артызаң!
Че, сағынчам, пар сӧзім артых саа

Оңнығ сал салды миизіңе ӱрен:
Ил городы — ол наа кӱстіг, изен,

Чылхазы пар, че ӱзӱрлес чозаа!
Мынзын син сиирт сал, салын сал часха!

***

Примечания

• Ӱс — жир, в данном случае аллегория: «Ӱзӱрістің… ӱзі» — результат экономической деятельности;
• Уманарға — есть, поесть;
• Уманыс — процесс поедания;
• Нилбір — обильный (об урожае);
• Амал — натура, склад, норов (человека);
• Тулғу — сплошной, цельный, системный;
• Парча — ткань;
• Саа — от сағ — энергия, желание;
• Хостағ — второй, двойственный, рядом идущий;
• Азығлығ — хищный (аллегория о времени)
• Тим-тиріглес — технология
• Саң — звон
• Соң — последний, замыкающий

***

Читінҷі пастағ

Город паза ахча хайназы
(город ӱзӱрлезі)

***

Ай, хығырығҷы! Алғызым сағаа! —
Тадар тілліг, сын теенніг* арғысха —

Чӱзер чоллах кибелісче сӱмнирге*,
Полған на сӧс чӱрегінең тӱнирге

Хараа ползын, кӱн ӧӧркізін кӧрбин —
Пілбинчеттір! Сын чорығын ӱспин,

Саба-суба сӧс ооғын хахтабин,
Полбинчаттыр, пӱлеске пастырбин.

Че син, тізең, — кибеллегде ам даа,
Тадар тілі тіммелезінің саан

Тыңнапчазың, чӱрееңде чарханмин!
Кӱстенчезің кӱр мииңні хурутпин,

Пурунғызы чылларда сынны таап,
Амғы тусты оңнирға, сынап чаан*!

Че мин, тізең, тадар сӧстерін сӱӱп,
Пілбес таңмалар наазынынаң ӱӱп,

Пірге тутчам, піліс устиин пізіп,
Аннаң андарох сын кӱзін кӱзіп,

Кибел салчам: сын городтың тузын
Тӧреенін амды хазырып, хызым

Пар сағысты тарадып, чарлапчам —
Ахча тапталған чазыдын асчам! —

«Пу — город!» — тіп олаңай чон чарлир
Килкім чуртығ даа аалларны! Санир

Тімелене: «Пічік кирткені — тир,
Ил хазна тӧстеен* киречілир!

Тадарлар, — похсах сағызын хозар, —
Тутханнар илбек городтар!» Хозар:

— «Мал кӧрігҷі улус, ӧскіріп ат
(Хойлар-ӧскі-інектер пеер хосчат),

Илбек адағлығ Чазыҷа мӧтеп,
Маңнанҷаңнар ахчаларны кӧптеп,

Ур чӧрерге маниттерге сӱрӱн!
Хан-пиг адап, Ил Хазна ӱчӱн!»

Че «город» теен сӧстің пар сизік соо:
Улуғ полчатхан аал адағ оңно —

Тасты сиденін кӧріп, таныхтир —
Ол «городта» ахча урчатхан… Ир

Пар! Тиріглес аймаа, урлағ орды* —
Пар тимірлерні хойытхан солбы*!

Ахча урары — оой нимес кӱр сағ,
Тим тиріглеске наа кирек чуртағ —

Устағ кирек! Устар аймаа тарап,
Тузазы пар кӧп нооны кӱр сайрап,

Хаҷан-да улуғ аал полған орнас*
Амды, тізең, ол город-садығлас!

Ӱрен салғаны, пызырып халас,
Чапчаң килер ол городсар айдас,

Чӱзер сани хаңааға толдырар,
Пай городта ахчаға кӧп садар.

Анаң ал килер тимірліг салда, —
Хыра тартып, ӱр тудылҷаң холда!..

Ил «город»-тың сын тании пу — ахча!
Мыннаң пасха киртігні таллаба:

Ахча тапталған орында — ис-пай,
Нимелер ноозын садып кӱннің сай

Тура ӧнетін пӱдірчелер кӧп…
Мындағ амды сағаа пирчебін чӧп:

Тархын ізин пілер ползаң сынын,
Ахча урғанын кӧріп тур, тынын:

Хайдағ адалығ Хан-пиглер худы,
Ахча істінде хоостағда турды?

Хайдағ оңдайнаң тимір урылған,
Пір сари ба, ікізі хатылған?..

Че піс сағам андар тирең кірбин,
Ус тимі кӧп устанысха кӧрбин,

Сағам пілерге тыыт салаң хати,
Піліг чоллағы хоостыра хости:

Кем «город» тіп тіл-аззынаң часса,
«Ахчазы ноо?» — сурииңны тастаба!

«Ахча» пірліг сӧс «городтаң» хада!
Ахчазы чох пар… «город» адаба —

Улуғ полар ол аал, ахчазы чох,
Орнағ полчатхан орыны даа — оох!

Че, хығырығҷы, тоосчабын мин дее,
Піліг чағлығ сылтанҷығлас* киреен —

Ноо город ӱзӱрлезінең кӱстіг?
Ноо санынаң, ил чирінең ӧттіг?

Амды за тархын чаҷыннар хасхлап,
Кӧрербіс піс оларны даа арнап!

Че, хығырығчы, ундубадың, син? —
Ил «город»-таң палғағлығ «ахча» ин!

***

Примечания

• Теен — набирай силы;
• Теенніг — набирающий силу;
• Сӱмне — готовь к постижению чего-то особенного, воинственного;
• Сынап чаан — проверяя душу (человека);
• Тӧстеен — укороченное «тӧстеглерін» — основы (государства);
• Солбы — специальная печь для выплава и отлива руды;
• Улуғ аал полған орнас* — натуральный обмен;
• Сылтанҷығлас кирее — отсылка на научную интерпретацию;

***

Сигізінҷі пастағ

Город — пӱкӱлестіг ӱзӱрлес*

******

Мыннаң мындар пар чоохты ӱкӱсчем,
Піліг хатиин хатидаң тӱзірчем:

Тархын ізін ӱгренчеткен кізі
Пілер кирек тӧстеглестіг ізін:

Ноо даа чоннар чоллағы — ӱзӱрлес*,
(Ол аал ползын ма, город-кӱҷӱрлес),

Кӱрел килче ікі чуртағның ӧӧ —
Ил Чазы чирде хой сӱрігліг сӧӧ,

Ағас хастади одырған ил чон,
Чир нимізі тамах салчадып чоо. —

Паза хоза чуртағлар салылбаан,
Чир чаны ӱзӱрлестер алғылбаан!

Хаҷан тӧріпче городтар ізии?
Чис хазынған, тамах салған артии

Пурнада сығыс килче тим тірии!
Талазарзың ма, ноо полар хылииң,

Че азырал палғалызын кӧрзең,
Хой чазызы гектарны кӧптірзең

Пір ибірткіліг чахырым* чалбаа
Ӏкі-ӱстіг пар сӧбіре хурсаан

Мал идінең тосхырып, азырир.
Че чир тамаан салғаны за чуртии

(Олох пір чахырым чалбахтығ чир)
Сан санынаң «пис» кӧбінең тарир,

Онҷа кізі артиинаң даа полар,
Хайзы істег чӱзер кізее тартар!

Хызып тізе, чир тамырлығ тамах
Чон азырирда кӧп хати узах!

Хой идінең не нимістенген чон,
Ил Чазыда халча саннарнаң соң:

Пу чазыхты тадарлар кӧп кӧрче:
Килчеткен чон… чир салымнаң ӧсче,

Паза кӧрзең тамахтар ӧскірче,
Чир толымнығ томаттарнаң килче,

Тадар тілге кіргеннер «ӱгӱрсӱ»,
Вареньелер хайнатчадыр кӱскӱ…

Тадар улус пу чиисті ӱр кӧрбеен,
Амды, тізең, зе дача пӱдірбеен

Тадар табаннар асхынах полар,
Че ноо даа полза, таныхтап халам:

Чир-ӧзімнең палғалыстығ улус
Пурнада хаапча тирігҷе кӧп ус:

Ӏди олар чон санынаң алғып,
Килкім чуртағлас город тартынып,

Пурнада ӱзӱрлестері алғаан,
Тим город-ус олардинда хайнаан.

Ӏди кӧрзе, пастағы город саа —
Чир-ӧзімнең палғағлығ пар хурсаа!

Устар кӧптелген картаны кӧрзең,
Искі ил чол тархын ізін кӱссең,

Кӧрер кирек пурнада хайди даа
Суғлар толғахтығ хазырын удаа!

Ноға суғларҷа городтар тараан?
Логистика! — тіп нандырам ам даа —

Чонға кӧптелген ордылар тузы,
Онар муңнаң саналчатхан узы —

(Кӧп чоохтаам) ӱзӱрлестің кирт хылии:
Килкім саннығ час городтар чылиин

Тударға кирек — одыңнар ӧртеп,
Хысхы туста тас салыхты* тӧстеп,

Туралар кеен кӧп пӱдіріл пастаан.
Чылығ тудып… чӱзер тінніг хаңаа

Аттар изерлеп, ағылар кирек!
Алай… суғҷа аххан ағас кизек

Артиин харбахтап — ахтырарға оой?
Чир чолын ма тӧзеп, хатырып той,

Тузаланып пастирзың хайзы саан:
Суғ ағынин алай… ат поза паан?

Суғ индірче хайдағ даа сан ағас!
Че ат, тізең, ағаа чир дее турбас!

Іди кӧр килзе, ӱзӱрлес чозаа
Суға тартча, талайлығ пик чарға*!

Тархын тӧстіг сын пілістіг кізі,
Кӧп чон тіллеп, пик городтың ізін,

Кӧрглир пурнада суғ-талай хырин,
Тамах чирге салчатхан чон пізиин!

Тархын піліг піске ідӧк хозар:
Ол городта полар кирек базар! —

Кӱннің анда, чиис садызып ахчаа,
Ус алынча, тим-тиріг алғыпча —

Пычах-палтылар тимірнең урып,
Сатчадырлар оларны чітідіп!

Талай асчаң, кимелер пӱдірҷең
Полар кирек час чартылар кисчең

Нинҷе-нинче устығ урған пила,
Суғ кӱзінең толғалыстығ удаа.

Ахча омазын хоостығлас киреен
Ӏдӧк тимнегліг тирініс пірее

Полар кирек! Пастап ол брактеат,
Анаң урғаннар: драхма-лығ пар ат,

Денарийлер, дирхемнернің аймаа —
Ахча солағлығ тархында чайлаа*!..

Че, хығырығчы, тоосчабын пастағ,
Че мииңе сал изерістіг оңнағ:

Ил городтаң пар чарылбас чозах!
Ахча кӱзі базарларны толғап,

Тутчадыр тархын чорығын даа пик —
Суғлар кӱзі — кӧп городтарға ниик.

Чоллар салған ус-нооларны тартып,
Хайдар хынза, суғ чолынҷа чортып!

Талай кимезін, чартыларны ээп,
Пӱдір пастаан олох ла город сее*.

Мында сағам тохтаатчам кибел паан,
Мыннаң мындар ам.. Искендернің саан —

Сын позын кӧріп, хазыры хуйаан —
Ис-ағылын, хылииның артых саан

Тӱптестірем пуох киптіг сӧснең —
Піліг чоллағын кӱсчеткен тӧснең!

***

Примечания

• Город — пӱкӱлестіг ӱзӱрлес — город как системная экономика;
• Пір ибірткіліг чахырым чалбаа — квадратный километр;
• Тас салыхты — каменные построения;
• Талайлығ чар — морской берег;
• Чайлаа — распространённость;
• Город сее — полнота города;
• Ӱзӱрлес — экономика

***

Тоғызынҷы пастағ

Городтың таңмалары
(пӱкӱлестіг ӱзӱрлес)*

***

Ал-хығырығҷы, Искендер хылиин
Пілерге итсең, городтың ізиин,

Пурнада мииң оңарарға кирек —
Тас стенеліг, ханалығ пар тӧзек

Чылығ таратчаң одың кирексир,
Тас ибіліг чурт чонны азырир,

Чут городха халастар пызырҷаң
Кӧп аал кирек — тамахты ӧскірҷең

Улус, тізең, аймағы даа кӧп кӧӧлліг:
Ӏскі киреен сабанда хызыл ӧӧліг,

Татхыннығ суғ — арағаҷах ачиин
Урҷаң улус полар кирек иптии!

Кӱннің кирек базарлар тоғынҷаа,
Анда, тізең, ахчалығ тығылҷаа

Пастағы тирбіс «банктар»-ның устии!
Тим-тиріністіг брактеат ізиин

Тутчаң улус хол узынаң таптап,
Маниттер кӧп тутчаа кирек пастап!

Мына — піліг! Тархын улус хайбас,
Хайти пазох таптанчабын айдас:

Сын «город» хаҷан даа ол — ӱзӱрлес* —
Ахча кӱстең палғағлығ кӱзӱрес!

Тархын істесте ахча чох хана
Тапсаң син, тастығ даа сиден аза,

Че тимірдең урған ахчазы чох
Хана андағ ол… аал пір садығ чох!

Че, хығырығҷы, ам пілерзің син
Сын «город» ахча чох — полбинча ин —

Піліг тастади сағылған чоллах,
Тархын сыны чолда ол — асхынах!

Амды сурығ пазох турча хатығ:
Хайда пурнада «город» тіп аттығ

Чуртағластар аймағы тарағлаан:
Ил Чазыда хойлар сӱрген чабан

Пурнада ахча хобылын урған?
Алай па чир тамағынаң турған

Чир ээлеген, ус кӧптірген ил чон,
Ахча узын пурнада тимдірген*?

Мин сағынчам, мында таллас полбас:
Тамах кӱзіне одырған айдас

Чир хазып таа, тим-тимірлер кӱзеп,
Пурнап пастаан базарларны тӧстеп.

Ӏди кӧрзе, чир ӧзімнең ӧскен,
Евразияны кӧріп, чир кӱзеен

Ил арығҷа хастап, чуртаан славян,
Европа чон, аттарын кӧп ундаан…

Ол — арығ пар чирлерінің тӱзі!
Сӧл Чазыларны ээленген кізі

Сан санынаң даа асхынах полҷаң,
Тамах салғаннаң санынаң халҷаң!

Кӧп чон, тізең, зе чарылып пастаан:
Устар пызып, аймағынаң тараан!

Хынчабыс па, хынминчабыс піліг
Чарлапча піске санынаң ізіг —

Пастағы турҷан городтар — талай,
Суғ хазынҷа чоллахтығ чар оңдай*!

Киме чӧрҷең чирлері ол искі —
Сағамғы Истанбул орны истіг!

Аннаң пасха паза пір орын пар —
Ол Рум адағлығ пурунғы саңнар!

Ноға ікінҷілес чох чарлапчам?
Ахчалар хоос анда кӧп табылча!

Хайда ахча, анда за город-ус,
Пурунғыдаң киречіліг сын кӱс!

Хайзы пірсі «Дамаск» тіп сӧс кӧстир,
Пурунғыда хасхланчада адир,

Че ноо ахчанаң город ол чуртаан,
Хайзы кӱзінең садығлас хайнаан?

Он муң чыл мынның алнында ноо хан
Ол ибіркізін чанынаң тутхан?

Киречіліг, тархынҷы чоохталҷаа
Мындох тун парча ахча чох полҷаа!

Че чоохтирға кирек ам… Искендер
Чуртаан тузы палғалыстығ… Кидер

Чирлеріндегі городтаң — устап,
Ахча кӱзін ол халыннап, пастап

Артых чылхазын ибіркі чонға,
Базар узынаң халчатхан тумға*,

Кӱстенген чайағ чанын кӧптіре,
Чалбах чатчатхан Чазы ӧтіре

Кӱснең полза, артығынаң хаза,
Чӧпнең полза, чӱлезінең* ала,

Пір тиң синніг чайаачылас таптап,
Иң пӧзік піліс чалығын тӧстеп,

Таратчаң артых чанылығ кӧпті,
Ус чанылығ сіліг тіп теен тӧсті!

Мына ноға махтаан Фирдоуси,
Мына нимее кӧстегліг Низами!

Че мин, тізең, кӧлек пола, хатап,
Піліг тархынын хазырып, чазап,

Амдығы туста тозыннығ, пуртах
Кӧмег* пастырған тархынҷа чоллах

Нап-наадаң чол чазарын таллапчам,
Пурунғы Рим чолларын хасхлапчам!

Аннаң чӧлліг* полған хан Искендер,
Че соң салған чоллары — Ил Ӏскер!

Хайдағ ам пічіктерге киртінҷең? —
Сурығ пирер сын тилізін кӧрҷең

Ӏстезіг сизиин хазырған табан,
Андағ, чізе! — чайағ узын хапхан

Хыйғаҷахха сӧс пӧзиин мин палғим, —
Паза килер пастағларда саним —

Полған на піліг чаҷынын хостап,
Ыраххының кӱр тоозынын хахтап,

Сур наа пар чылтыраанаң айныдам
Иптіг сӧснең тадар тіл алғыдам!

***

Примечания

• Пӱкӱлестіг ӱзӱрлес — системная экономика (повторение)
• Ӱзӱрлес — экономика (повторение)
• тимдірген — доводил до конечного результата, кондиции;
• чар оңдай — расположение на берегу
• Тум — неразвитый;
• Чӱл — характер, повадка (о человеке);
• Кӧмег — смрадный дух
• Чӧл — опора, основание

***

Онынҷы пастағ

Искендернің ахчазы
(пӱкӱлестіг ӱзӱрлес)*

***

Пуртах турған чылларны кӧр-кӧрзең,
Хыйға Ханның чуртазын пик кӱссең,

Харах чітиин ӧңнендірер пузул* —
Анда-мында тастағлығ хырт хутул*:

Кізі оңмас адал парған саннар,
Муңар чыллар хайдаң-хайдаң турар,

Тархынҷылар сынны чіли салча,
Нымах осхас чир пағыры хасчаан —

Алтын тапсалар, «скифтер»-ні адир,
«Мал чолынҷа чӧргені» тіп санир

(Хазах тілде «кочевник» пар оңнағ,),
Че — ноо туста чабан алтын тоңнығ

Тис-тимірні тағ тӧзінең хасхан,
Анаң за аны одынып, урған… —

Тархынҷы аны аарда сағынмин
Ызлат парча полбасты уйатпин.

Алтын урған табанах хайди даа
Час городта чуртағлығ ус ам даа!

Хайда кӧргезер ноо пірсі чабан
Алтын монҷых хазаазында урған?

Хойлар сӱрген малҷының пар узы —
Ил Чазыҷа кӧс чӧрігліг тызын —

Ал чӧредір хайбағынмин тасха,
Хара ӧңніг (пуртахтығ) алтынға…

Кӧс чазыды тӱспес кирек чохха, —
Монҷых сілиин иптірі пар хатха,

Че соонаң на — алтын ус тӧріҷее:
Ил городтығ тӧстег кирек ӧзее!

Анаң, итсе, Дамаск хасхлап алар,
Он муң тіп чыл пурунғызар айттар,

Че Ноо ахчазы, сағылы, устаа? —
Тархынҷы аны сағынмас ам даа!

Ағаа кирек «пурунғызы» унах,
Ӱлгӱ кӱзінең салылған салмах*

Хурсахтың суун на хойытса — чидер!
Анаң пасхазы ноо кирек? Чӱзер…

Муңар чыллар тӱрлееніне кип-чоох,
Хулахха чағын, чонынға — олох.

Че… Сын хылиин кӧстепчеткен кізее
Кибел ызиин истепчеткен Иске

Кирек, нооза, пасхалығ хал хылии —
Муңар чылға хал парҷаң кӧң ізии*!

Амдығы улус хоорылызы кеен —
Тадар тілі ис-пайын ӱгренмеен —

Хайар кирек хайбағына ундар:
Хара пасхаҷыл сағыстығ саңмаа*

Тархын істезіп, чарытча кӱннең!
Пір чӱс чоллах кибеллепче кӱннің!

***

Примечания

• Пузул — разбитый вдребезги;
• Хутул — избавленность, изъятость;
• Салмах — подачка;
• Кӧң ізии — жар души;
• Саңмаа — яркость солнечного(ярко-жёлтого) окраса; образ нимфы;
• Пӱкӱлестіг ӱзӱрлес — системная экономика (повторение)